Адай - Досан батыр мен Иса батыр Жыр-Дастаны!
Бұл жырда 1868-1876 жылдардағы Досан Тәжіұлы мен Иса Тіленбайұлы батырлар бастаған, орыс патшасына қарсы соғысқан Адайлар туралы айтылады.
Жырдың авторы Сәттіғұл жырау Жанғабылұлы(1876-1966жж)!
Сәттіғұл жыраудың әкесі Жанғабыл осы соғысқа бастан-аяқ қатысқан адам. Досан батыр Ақкетік абақтысында қайтыс болғанда да сол шаруаның бас-аяғында Жанғабыл болған. Досан батырдың мүрдесін елге апарып жерлеуге бермегенде Жанғабыл, Исаға хабар беріп, Исаның келіп араласуымен Досанның мүрдесін берген. Мүрдені арбамен Қаратөбеге әкеліп жерлегеннен кейін, Жанғабыл Досанның туған ағасын үйіне қонаққа шақырады. Келсе, Жанғабылдың әйелі жас босанып отыр екен. Ұл балалы болыпты. “Ал мынадай жақсылықтың үстіне келдің, маған құрдас, дос болғандықтан сен де бұл баланың әкесісің ғой, енді атын қою саған міндет” - дейді Жанғабыл. Сонда қонағы: “Біздің бұған дейінгі ісіміз сәтсіз болды ғой, ендігі ісіміз сәтті болар ма екен. Ұлыңның есімі Сәттіғұл болсын”, - деп ақ батасын берген екен.
Жырды орындаған Жеменей/Бөкен - Ақылбек жыршы Тасқараұлы Өтешов!
Иса мен Досан көтерілісінің 140 жылдығына Самал Адайдың арнауы:
Кешегі "Елім" деген Кенесары,
Исатай, Махамбет пен Сырымдары,
Қазақтың ұлан байтақ даласы үшін,
Өлгенше өксіп өткен нар ұлдары.
Маңғыстау, сенде туған ұлың батыр,
Бір ұлың өзгелерден мыңға татыр,
Қорған боп үш жүз алпыс екі әулиесі,
Халқына рух беріп демеп жатыр.
Шығысқа болып жүрген көңіл күпті,
Ақ патша Маңғыстауға көзін тікті,
Жүргізіп отаршылдық саясатын,
Күшпенен Ақкетікке туын тікті.
Жүргізді Адайларға өктемдігін,
Қолында барлық билік шекпендінің,
Төледі екі есе қып салықтарын,
Кедейі, байлары да, әрбір түтін.
Қаһары Ақпатшаның иі қатты,
Зардабы халқымызға тиіп жатты,
Көше алмай жайлауына Адайларым,
Әр жерден наразылық туып жатты.
Өрбіді ел ішінде наразылық,
Жасалды салық үшін зор-зомбылық,
Әскері Рукиннің кетті аттанып,
Күтпеген Адайлардан оғаш қылық.
Тас түйін отряды қаруланған,
Адайлар Үшауыздан күтіп алған,
Қол жыйып, Иса, Досан, Ержан, Алғи, Орақ,
Ұшымен ақ найзаның қыспаққа алған.
Өлді Рукин, әскері талқандалып,
Келсе де күші басым қаруланып,
Мінекей осы ұрыста Иса, Досан,
Ерлікпен қалды әскерін аман алып.
Естіген әкесінен осы ұрысты,
Сәттіғұл бар шындықты жырға қосты,
Кеңестік кері кеткен кер саясат,
Айырды егіз туған екі досты.
Түрткі боп саясаттың қатал сыны,
Жақпады Сатекемнің айтқан жыры,
Ерлігін ер Исаның алып тастап
Ботаңа татымады ау нардың құны.
Мінекей Иса, Досан екі батыр
Оралып ортамызға келіп жатыр,
Қастерлеп кешегі өткен екі арысын,
Ақкетік елінде ас беріп жатыр.
Айналған бүгіндері аты аңызға,
Жазылып аты қалған даламызға,
Бас иіп жатыр міне кейінгі ұрпақ,
Қос батыр Иса, Досан атамызға.
Ақкетік бүгін сенің еңсең биік,
Ыңырсып жер анада жатыр иіп,
Тұр әне Иса, Досан көкте қарап,
Төбесі көк таласып бұлтқа тиіп.
Иса тұр: "Мен Адаймын Жаманқара
Жасыма ей ұрпағым маған қара,
Сіздерге менен қалған аманат, - деп,
Маңғыстау ұлан ғайыр мына дала"
Досан тұр: "Дәулеталы Жарымын, - деп,
Адайдың жүк көтерер нарымын, - деп,
Бас име, Ей ұрпағым дұшпаныңа,
Атамның мен ожданы-арымын", - деп.
Қос батыр Маңғыстауды күзеткендей,
Ерлігін ұрпағына үйреткендей,
Артында шұбатылған тау жотасы,
Бейне бір керуен көшті сүйреткендей.
Бірі тұр көк теңізді барлағандай,
Шарқ ұрып шағала боп шарлағандай,
Батырып көк теңізге көрген жауын,
Көпіріп көк толқын боп арбағандай.
Бірі тұр көк найзасын көкке тіреп,
Керегін тәңірім деп көктен тілеп,
Шайқалтпай шаңырағын ұрпағының,
Тұрғандай найзасының ұшы тіреп.
Ей Алла, шүкір дейміз бергеніңе,
Қастерлеп ас бергізген өлгеніне,
Тербетіп Ақкетігін тал бесікте,
Қос алып қарап тұр ғой төрде, міне,
Маңғыстау - атам жатқан құтты қоныс,
Тындырды мойынға алған үлкен бір іс,
Бастауы тәуелсіздік деп білеміз,
Жүз қырық жыл бұрынғы көтеріліс.
Қолдасын бір Алланың шарапаты,
Басына халқымыздың қонған бағы,
Ағайын, құтты болсын баршамызға,
Орныққан қос батырдың алтын тағы.
Иса Тіленбайұлы мен Досан Тәжіұлы қос батырларға ескерткіш Маңғыстаудың Ақкетік қаласында орнатылды.
19 июн 2018
