สติและปัญญา | สมเด็จพระญาณสังวร สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปริณายก 

วิสาขบูชา ประสูติ ตรัสรู้ ปรินิพพาน เหนือกาลเวลา ญาณ 1 เห็นตัวเอง ถือชาติภพมาโดยลำดับ เรียกว่าเรา ไม่ใช่ขันธ์ 5 แน่นอน เพราะไม่แตกสลาย มีมรณคือความตาย จึงจับพิจารณาในญาณที่ 2 ญาณ 2 หยั่งรู้ จุติคือความเคลื่อน อุปบัติคือความเข้าถึงสัตว์ทั้งหลายว่าเป็นไปตามกรรม สัตว์เหล่าใดกระทำกรรมชั่ว ก็เข้าถึงทุกขคติ สัตว์เหล่าใดกระทำกรรมดีก็เข้าถึงสุขคติ จากพระญาณที่ 1 เรียกพระองค์เองว่าเรา หยั่งรู้สู่พระญาณที่ 2 ว่าคือสัตว์ที่แปลว่าผูกข้อง คือผู้ที่ยังข้องติดอยู่ มีตัณหา อุปาทานอยู่ สภาพดังกล่าวนี้เองที่ผ่านภพชาติมาเป็นอันมากนั้น ได้บำเพ็ญบุญบ้างบาปบ้าง บุญบาปนั้นได้ติดตัวมา พร้อมทั้งกิเลส เป็นตัวกรรมที่ผูกข้อง เป็นของของตน และนำไปในภพชาติที่เคลื่อนไปโดยลำดับ สภาพดังกล่าวจึงเป็นที่สั่งสมกิเลส บาปบุญที่กระทำ ระลึกไม่ได้เพราะไม่มีสติสมาธิอย่างสูง และที่จะทำให้ระลึกข้ามภพข้ามชาติไปได้ต้องมีปัญญาที่เป็นความรู้ เพื่อเข้าถึงสัจจะที่เป็นความจริง แต่ไม่สามารถหลุดพ้นได้ การหยั่งรู้ก็ยังเสื่อมได้ตามกรรม ญาณที่ 3 อาสวัก ญาณที่ 1 ทำให้ทรงรู้ว่าเวียนว่ายตายเกิดมานานนักหนา ญาณที่ 2 ทำให้รู้ว่าความเวียนว่ายตายเกิดไปตามกรรม ญาณที่ 3 ทรงเห็นทุกข์ว่าความเวียนว่ายตายเกิดนั้นเป็นตัวทุกข์ทั้งนั้น เหตุเกิดทุกข์ก็คือสมุทัย ตัณหา ความดิ้นรนทะยานอยาก ความยึดถือ สืบเนื่องมาจากอวิชชา ทรงเห็นความดับทุกข์ก็คือดับตัณหาเสียได้ เห็นมรรคทางปฏิบัติ มรรคมีองค์ 8 เห็นอาสวัก กิเลสที่ดองสันดาน เหตุอาสวักคือตัณหาเป็นต้นแหละ ดับตัณหา อาสวักดับ กรรมสิ้นสุด เกิดต่อก็สิ้นไป จึงทรงเป็นพุทโธ ผู้ตรัสรู้เป็นพระพุทธเจ้า ปัญญาตรัสรู้นี้จึงยอดที่สุด