Hammaga salom men Umid, O'zbekiston Tarixi 7-Sinf 8-Mavzu.
II B O B O‘RTA OSIYONING ARAB XALIFALIGI TOMONIDAN FATH ETILISHI. XALQ QO‘ZG‘OLONLARI (VII-VIII asrlar)
8-§. ISLOM DINI VA ARAB XALIFALIGi
Tayanch tushunchalar: Islom dini; Xuroson; Movarounnahr; Movarounnahrning fath etilishi.
Qadimdan Arabiston yarimorolida arablar tarqoq holda yashar dilar. VII asr boshlarida Arabistonda yagona e’tiqod asosida mamlakatni birlashtirish harakati boshlanadi. Bu buyuk e’tiqod yakka xudolikka asoslangan islom dini edi.
* Islom - «bo‘ysunish», «itoat etish», «o‘zini Alloh irodasiga topshirish» degan ma’nolarni anglatadi
Allohning rasuli (elchisi) Makka shahrida dunyoga kelgan Muhammad (s.a.v. - sollallohu alayhi vasallam) binni Abdulloh (570-632) bu harakatga rahnamolik qiladi. Islomni qabul qilib, Rasulullohga ergashgan uning izdoshlari «muslim» (musulmonlar) deb atalgan. Ular insonlarning Xudo oldida teng ekani, rizq-ro‘zini barchaga Yaratguvchining o‘zi yetkazib berishi hamda jamiyatdagi adolatsizlik barham topishi uchun haq dinga kirish kerakligini targ‘ib etadilar. Islom bayrog‘i ostida Makka shahrida boshlangan targ‘ibot Madinaga ko‘chadi. Muhammad (s.a.v.) 630-yilda arablarni yagona davlatga birlashtiradi.
Muhammad (s.a.v.) vafot etgach, uning eng yaqin safdoshi Abu Bakr (632-634) xalifa (o‘rinbosar) deb e’lon qilinadi. Arab qabilalarining islomni qabul qilib, siyosiy jihatdan yagona hokimiyatga birlashuvida, shuningdek, jahon dinlaridan biriga aylanishida islom aqidalari, huquqiy va axloqiy me’yorlarini o‘z ichiga qamrab olgan Qur’oni karimning ahamiyati buyuk bo‘ldi.
Misr, Suriya, Falastin, Iroq, Eron kabi ko‘p mamlakatlar bo‘ysundirilib, behisob o‘ljalarga ega bo‘lgandan so‘ng Arab xalifaligi harbiy yurishlarni bizning o‘lkamizga qaratdi. 651-yili arablar jangsiz Marv shahrini egallaydilar. So‘ngra hozirgi Afg‘onistonning shimoliy, eronning shimoli sharqiy qismi hamda Janubiy Turkmanistondan to Amudaryogacha bo‘lgan hududlar istilo qilinadi. Arablar bu hududlarni Xuroson deb ataganlar. Uning markazi Marv shahri edi. Bu viloyatni boshqarish uchun maxsus noib tayinlanib, u Marvda turar edi. Arablar bu yerda o‘rnashib olgach, Amudaryodan shimolda joylashgan boy viloyatlarni zabt etishga tayyorgarlik ko‘radilar. Bu yerlarni arablar Movarounnahr, ya’ni «daryoning narigi tomoni» deb atadilar.
Arablar Movarounnahrga dastlab uni bosib olish uchun emas, balki Islom dinini yoyish jihatdan tayyorgarlik ko‘rish,
mahalliy hukmdorlarni sinash maqsadida yurish qiladilar. Movarounnahrga ilk bor hujumlar 654-yilda Maymurg‘ va 667-yilda Chag‘oniyondan boshlanadi. Manbalarda qayd etilishicha, bu davrda Xorazm arablar tomonidan ikki marotaba talon-toroj etilgan. Movarounnahr tomon yurishlar
Poykand. Rabod chizmasi (rejasi). VII asr.
Narshaxiyning yozishicha, 673-yilning kuzida xalifa Muoviya I (661-680) farmoni bilan Ubaydulloh ibn Ziyod Amudaryodan kechib o‘tib, Buxoro hu- dudiga bostirib kiradi. Poykand va Romitonni egallab, Buxoro hukmdori qo‘shinlarini yengadi va o‘z foydasiga sulh tuzib, bir lak (yuz ming) dirham hajmida tovon undiradi
* Arab xalifaligi - barcha hokimiyat Muhammad (s.a.v.)ning o‘rinbosarlari (xalifalar) qo‘lida to‘plangan davlat
VIII asr boshlarida arablar Movarounnahr hududini to‘liq bosib olishga kirishadilar. 704-yilda Qutayba ibn Muslim Xurosonga noib qilib tayinlanadi. Qutayba harbiy yurishni 705-yilda Balx viloyati atroflarini zabt etishdan boshlaydi. Tez orada Chag‘oniyon hokimi jangsiz taslim bo‘ladi. 707-yilda Qutayba katta qo‘shin bilan Poykandni qamalga oladi. 50 kunlik qamal natijasida Poykand egallanib, qo‘lida qurol tutishga qodir bo‘lgan barcha erkak zoti qirib tashlanadi, shahar esa vayron etiladi. So‘ngra Qutayba qo‘shini Buxoro tomonga yo‘l olgan. Narshaxiyning yozishicha, Buxorxudotlar hokimiyati hududi
12 ta yirik qo‘rg‘on va ayrim shaharlardan iborat edi. Bu davrda
vohada hukmdor xoqonining tojdor tasviri ostida «Buxorxudot» degan yozuv bilan zarb etilgan kumush dirham muomalada bo‘lgan. Davlatni Tug‘shoda (692-724) boshqargan. Buxoroliklar har yili xalifalikka boj to‘lashga, uylarining yarmini arablar- ga bo‘shatib berishga majbur etiladi.
* Narshaxiy (899-959) - tarixchi olim. Buxoroning Narshax qishlog‘ida tug‘ilgan. «Buxoro tarixi» nomli asarini yozib qoldirgan * Amir (arabcha - «amr qiluvchi», «boshliq», «hokim»)- lashkarboshi, hokim, bek. Arab xalifaligining dastlabki xalifalari va umaviylar davrida alohida qo‘shin qo‘mondonlari amir deb atalib, ular odatda zabt etilgan viloyatlarga noib etib tayinlanganlar * Fath (arabcha) - «egallash», «zabt etish», «bosib olish» ma’nosini beradi
10 сен 2024
