Grabova, "muzeu i gjallë" i bashkëjetesës vllahe/ENGLISH Sub.  

Ndalohet publikimi i pjesshëm apo i plotë, pa lejen e autorit.
Regjistrohuni për më shumë të reja:
@ / edmondpriftiatsh
@ edmond.prifti.multimedia
Grabova, “muzeu i gjallë” i bashkëjetesës vllahe
Nga Edmond Prifti
Të flasësh për Grabovën e lashtë, në pak rreshta, do të ishte krejt e pamundur. Ky fshat, dikur një qytet i madh në lashtësi, ofron që nga turizmi malor, kanioning, turizmit të bardhë, atij fetar dhe kulturor - vendi ku ndërthuren kultura e arumunëve autoktonë dhe e shqiptarëve ndër shekuj, me kisha të lashta, por edhe me urat e ndërtuara që nga mesjeta e hershme (midis Perandorisë Romake e asaj Bizantine, e vitit 1021), pothuajse të padëgjuara për ekzistencën e tyre në ndonjë fshat, apo qytet tjetër shqiptar. Por sipas studiuesit dhe shkrimtarit Meçan Hoxha në librin “Grabova e bukur me arumunë” (botim i vitit 1998), thuhet se “...ngujimet ilirike të Grabovës përkojnë që në vitet 300-230 para Krishtit”, ndërsa përmend gjithashtu se “Deapolisi i famshëm, fisit të Desaretëve nuk ka qenë në në Gositmë, por në Grabovën e Sipërme”.
Rruga dhe vizitorët e këtij fshati alpin
Pas riparimit të rrugës nga Elbasani në Gramsh, nga kompania daneze e cila ka ndërtuar digën mbi Liqenin e Banjës, rruga deri në Gramsh të ofron një mrekulli të jashtëzakonshme. Më tej duhen edhe 44 kilometra kilometra të tjera, deri në fshatin e Grabovës së sipërme. Por këtu fillon edhe problemi...Pothuajse, 5 kilometra nga kryqëzimi i fshatit Lenie, deri në Grabovë, janë të vështira edhe për makinat 4x4, ndonëse turistët jo të rrallë të këtyre zonave, e shohin këtë mundësi si një aventurë me vete, por jo aq edhe për banorët apo ata që nuk disponojnë makina të tilla.
Ura e lashtë, kalaja dhe kisha
Por gjurmët e hershme të këtij fshati, i ka gjetur dhe pasqyruar edhe banori i këtij fshati Todi Buzo, ku na tregon për urën e vjetër romake të vitit 1021…mbi përroin e Sharrës, me një hapësirë drite prej 15 metrash, e ndërtuar me gurë të skalitur (veçse një prej tri urave e mbetur “gjallë”; një nga koha e tjetra nga gjurmuesit e thesareve që pretendonin se poshtë këmbëve të saj kishte florinj).
Në mesin e qemerit nga ana e poshtme e kësaj ure varej një kambanë, e cila tundej kur frynte erë e fortë apo kur fryhej lumi, duke paralajmëruar udhëtarët që ecnin me karvanët e tyre këtyre anëve, për rrezikun e fenomeneve natyrore. Lashtësia e këtyre urave tregon se ato janë ndërtuar në këtë zonë përgjatë degëzimit të vjetër të rrugës Egnatia, duke siguruar lidhjen e qytetit mesjetar Grabovë me Voskopojën, i njohur asokohe si një nga qytetet më të rëndësishme të kohës.
Tradita në fushën e ndërtimit do të përbënte një ndër krenaritë e grabovarëve, duke përmendur kësisoj edhe kishën e Shën Nikollës me afresket dhe ikonostasin prej druri të gdhendur, duke vazhduar me kambanoren, që zë një pjesë të madhe të kishës. Por edhe kisha e Shën e Premtes ose e Shën Parashqevisë paraqet edhe njëherë numrin e madh të banorëve të dikurshëm dhe një qytetërimi të lashtë, ashtu si edhe ndërtimi i centralit të parë me dritë elektrike (para elektrifikimit të Shqipërisë) në këtë fshat disa vite pas çlirimit...
Pak histori për Grabovën
Fshati i njohur me emrin Grabova e sipërme, Grabova A apo Greva, në gjuhën arumune, aktualisht ka 400 frymë, apo 70 shtëpi, kryesisht të ndërtuara me stilin e rrasave të gurit. Sot ky fshat ka një hotel alpin me rreth 30 shtretër.
Dikur Grabova, shtrihej sipër Luginës së Valamarës, aty ku duken ende dallohen rrënojat e shtëpive të vjetra... Fshati i sotëm, ishte një ndër qytetet më të rëndësishme vllahe që në mesjetën e hershme, me 12 mijë banorë, i renditur i dyti pas Voskopojës, për nga popullsia, por ndoshta i pari, për nga figurat e njohura që nxori ky vend, si ajo e Mitropolitit të Transilvanisë (Rumani) Andrei Shaguna apo Vëllezërit e famshëm Grabovari, të madhit, aktorit Sandër Prosi, e shumë të tjerëve.
Dokumentari “Kush jam Unë dhe Shenjti Andrei”
Todi Buzo, përpos rolit të pronarit e njëherazi prodhuesit të baxhos më të madhe të Grabovës, mirëpritësve të maleve, të cilët sfidojnë edhe rrugën “e sakatuar”, si dhe restauruesi i kishës së Shën Nikolla si, është gjithashtu dhe një prej aktorëve të dokumentarit, me regji të antropologut Ionuţ Piturescu (njëherazi, me origjinë nga Grabova) që pritet të shfaqet së shpejti edhe në Shqipëri “Cili jam Unë dhe Shenjti Andrei” (Who am I and Saint Andrei), i cili flet për arumunin (vllahun) me origjinë nga Grabova (i ati i tij, Naum Shaguna), Andrei Shaguna (20 janar 1809 - 28 Qershor 1873), Mitropolit i Transilvanisë si dhe një nga liderët politikë të Mbretërisë së Hasburgëve, themelues i Gjimnazit të Brashovit (Rumani) si dhe Anëtar Nderi i Akademisë Rumune.
Më 29 tetor 2011, Andrei Shaguna u kanonizua si Shenjt Sinod i Kishës Ortodokse Rumune, por shumë pak i njohur është ende figura e tij në Shqipëri. Përmes subjektit të këtij dokumentari që pritet të ketë premierën së shpejti...