Dân tộc Tày ở tỉnh Hà Giang cư trú tập trung thành làng bản ở các huyện Bắc Quang, Quang Bình, Vị Xuyên và thành phố Hà Giang.
Then có nguồn gốc từ chữ “Tiên”, có nơi gọi là “Sliên” là người của trời. Then là những khúc hát, điệu múa thuộc thể loại dân ca nghi lễ, được sử dụng trong các nghi lễ cúng tế.
+Xét về hình thức thể hiện, Then được chia thành hai loại: Then quạt và Then tính.
- Then quạt cùng nhóm với Pụt (nghĩa là Bụt, thầy Bụt), ngôn ngữ sử dụng chủ yếu là tiếng Tày, then quạt ra đời sớm hơn then tính. Khi hát, thầy then chỉ dùng quạt, mặc quần áo màu đỏ, khăn đỏ, mũ đỏ. Giai điệu then quạt hát kéo dài như hát pụt, không có nhạc đệm, thời gian hát dài hơn then tính. Then quạt được sử dụng trong các nghi lễ cầu yên như: Cúng mụ, cúng giải hạn, cúng chữa bệnh.
- Then tính ra đời và phát triển trên cơ sở Then quạt, có nhạc cụ đệm là đàn tính và chùm sóc, quả nhạc. Khi thể hiện, vừa đàn vừa hát, nhịp đi lúc nhanh, lúc chậm tùy vào nội dung khúc hát.
+Xét theo nhóm nội dung, Then được chia làm hai nhóm: Then Kỳ Yên và Then Lễ hội.
-Then Kỳ Yên bao gồm các nội dung cầu yên, cầu chúc, chữa bệnh. Tỷ lệ then Kỳ Yên chiếm nhiều hơn trong đường then. So với then lễ hội, nghi lễ then Kỳ Yên phải trải qua nhiều cung đoạn gồm: Cung thổ công, cung phát pang (phát lễ cho họ nội ngoại), cung thần linh thổ địa (các thần linh), cung mồ mả, cung vua bếp (Táo quân), cung tổ tiên, cung bắc cầu cầu hoa, cung mụ, cung giải hạn, phủ hội đồng, cung tam bảo, cung vua, cung khảm hải. Nghi lễ then Kỳ Yên thường tổ chức vào ban đêm yên tĩnh, khi màn đêm đã lắng đọng, vạn vật đã đi vào giấc ngủ chỉ còn vang vọng tiếng hát của then, giúp mọi người lắng nghe và thấu hiểu từng lời hát một cách đầy đủ và trọn vẹn nhất.
-Then lễ hội là những khúc hát khích lệ tinh thần mọi người thêm vui vẻ, xua tan phiền muộn, cực nhọc vất vả trong cuộc sống để thỏa mãn ước vọng về một cuộc sống đầy đủ, muôn vật sinh linh. Loại then lễ hội thường được sử dụng trong các nghi lễ: Cầu mùa, vào nhà mới, lễ cấp sắc, lễ cốm, lẩu then... Then lễ hội gồm nhiều cung phủ: Giải uế, khảm hải, ca bốn mùa, tứ bách hoặc phủ thu quạt, hội đồng, tam bảo, chợ tam quang, vua cha... Các khúc hát cầu mùa được thể hiện dưới hình thức múa hát tập thể, có nhiều người cùng tham gia, với mục đích cầu mong thần Nông, thần Mưa, thần Nắng làm cho mưa thuận, gió hòa, mùa màng bội thu. Lẩu then thường tổ chức vào tháng Hai, Ba âm lịch. Việc tổ chức nghi lễ Lẩu then thường kéo dài suốt đêm với hơn 30 chương đoạn, mỗi chương là một chặng đường với những chông gai trắc trở để đến với vinh quang. Các nhà then thường là những nghệ nhân xuất sắc nhất, họ vừa đàn, vừa hát, vừa tự sóc nhạc và có lúc kèm những điệu múa.
Lễ cấp sắc là một trong những nghi lễ độc đáo, lâu đời của đồng bào dân tộc Tày ở Hà Giang. Đối với họ đây là dịp để tìm ra một người thầy cúng am hiểu phong tục, tập quán dân tộc mình để gửi gắm niềm tin. Lễ cấp sắc vì thế mà cũng được người dân nơi đây coi là nghi lễ khá nghiêm ngặt, có nhiều tiêu chí, không phải cứ thích là làm thầy cúng được. So với dân tộc khác thì đây là nét văn hóa khá độc đáo, thể hiện “hồn cốt” tâm linh của người Tày.
Để được làm nghề thầy cúng, bản thân ngoài việc phải có gia đình, dòng họ nhiều đời làm nghề thầy cúng, còn phải là người thực sự có năng lực, uy tín trong cộng đồng và có khả năng giao lưu với thần linh. Thầy cúng phải biết đọc sách cổ, biết xem hướng, ngày đẹp, vận mệnh, tướng số. Nhà thầy cúng ngoài có bàn thờ tổ tiên riêng thì phải có ban thờ Ngọc Hoàng, các thánh, thần linh.
Lễ vật chuẩn bị cho lễ cấp sắc gồm rượu, vàng hương, hoa quả, xôi, đồ mặn. Anh em họ hàng, người thân là thành phần không thể thiếu trong buổi lễ. Việc tổ chức nghi lễ bắt buộc phải do thầy cúng cao tay chủ trì.
Kết thúc lễ cấp sắc là lễ cúng tạ ơn các ban thờ trong nhà. Báo cáo Ngọc Hoàng, thánh thần, tổ tiên, dòng họ về việc cấp sắc thành công viên mãn. Từ nay thầy cúng có đủ năng lực giúp cộng đồng, dòng họ, gia đình cúng mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, nhà nhà no đủ, khỏe mạnh.
Then trong Lễ cấp sắc của đồng bào dân tộc Tày tỉnh Hà Giang đã đi vào đời sống tinh thần cộng đồng và thể hiện ước muốn, khát vọng trong sáng vươn lên làm chủ cuộc sống, làm chủ thiên nhiên.
12 июн 2024
