Uvaysiy (asl ismi Jahon; xalq orasida Jahon otin sifatida tanilgan) (1779 - Margʻilon - 1845) - atoqli oʻzbek shoirasi, oʻzbek shoirlari murabbiysi, maʼrifatparvar. XVIII-XIX asrlarda Oʻrta Osiyodagi hozirgi davlatlar oʻrnida Buxoro, Qoʻqon va Xiva xonliklari mavjud edi. XIX asr boshlarida, Qoʻqon xonligi taxtiga Umarxon oʻtirgan davrda ilm-maʼrifat, adabiyot, ma- daniyat rivojlandi. Shu bilan birga, xonlikdagi ichki ziddiyatlar, oddiy xalqqa adolatsiz munosabat oʻlkada ogʻir ijtimoiy muhitning paydo boʻlishiga ham olib keldi. Jahon otin (taxallusi Uvaysiy, Vaysiy, 1779-1845) Margʻilonda tavallud topgan. Uvaysiy oilasidagi maʼrifatli muhit uning kelajakda yetuk shoira va oʻz davrining bilimdon ayoli boʻlib ye- tishishida muhim ahamiyat kasb etgan. Shoira- ning onasi zamonasining oʻqimishli ayollaridan biri boʻlib, otinlik qilgan, yaʼni qizlarga taʼlim be- rish bilan shugʻullangan. Jahonning yoshligidan bilim olishga ishtiyoqi baland boʻlib, dastlabki savodini oʻz oilasi yordamida chiqargan, otasi va akasidan musiqa, sheʼriyat ilmini oʻrgangan.
Keyinchalik Uvaysiy Qoʻqon xoni Umarxon- ning rafiqasi, shoira Nodirabegim va boshqa ijod- kor ayollarga sheʼriyat ilmidan dars berdi. Oʻzi esa muammo sheʼrda fikrni yashirin ifodalash sanʼatini mukammal egalladi.
Otasi Siddiq bobo ikki tilda sheʼrlar yozgan. Onasi Chinnibibi otinoyi boʻlib, akasi Oxunjon hofiz sifatida mashhur edi. Uvaysiy oilada xatsavodini chiqarib, avval xalfa, soʻngra onasining yonida maktabdorlik qilgan. Akasi Oxunjon hofizdan sheʼriyat ilmini oʻrgangan, tez orada shoira, otin sifatida tanilgan. U, ayniqsa, aruzni, muammo (sheʼrda fikrni yashirib ifodalash) sanʼatini mukammal egallagan. Qoʻqon adabiy muhiti bilan yaqinlashib, mushoiralarda qatnashgan. Saroyda Nodira va boshqa xotin-qizlarga sheʼriyat ilmidan dars berib, ustozlik qilgan. Dilshod otinning maʼlumot berishicha, Uvaysiy Nodira bilan Konibodom, Xoʻjand, Oʻratepa, Toshkent, Andijon kabi shaharlarga borgan. 1842-yilda Buxoro amiri Nasrullaxon Qoʻqonni egallagach, Margʻilonga qaytib, umrining oxirigacha shu yerda yashagan. 65 yoshida Margʻilonda vafot etgan.
Tarjimayi holi
Jahon 1779-yilda Margʻilon shahrida ziyolilar oilasida tugʻilgan. Uning otasi Qaynar Devona (boshqa manbada Siddiqbobo[1]) degan kishi boʻlib, asli Kosonda tugʻilgan, keyinchalik Margʻilonga koʻchib kelgan. Onasi Chinnibibi maktabdor ayol boʻlgan. Jahon ilk saboqni onasidan olgan, avval xalfalik, soʻng onasining qoshida maktabdorlik qilgan. Akasi Oxunjon hofizdan sheʼriyat nazariyasini oʻzlashtirgan[2]. Otasi unga adabiyotdan dars bergan, sheʼr nazariyasini oʻrgatgan. Jahon turkiy va forsiy tilda yozgan klassik shoirlar ijodini oʻrgangan[3].
Hojixon ismli kishi bilan turmush qurgan, turmushidan Muhammad ismli bir oʻgʻil („Majnun“ taxallusi bilan sheʼrlar yozgan) va Quyoshxon ismli bir qiz („Xokiy“ taxallusi bilan sheʼrlar yozgan) farzand koʻrgan[4]. Manbalarda shoiraning eri nodon va johil kimsa sifatida taʼriflanadi. Eri bilan kelisha olmagan Jahon u bilan ajrashib, otasining uyiga qaytib kelgan hamda asosiy vaqtini kitob oʻqish va „Uvaysiy“ taxallusi bilan sheʼrlar yozishga sarflagan[3].
Umarxon saroyiga kelib qolishi
Uvaysiyning Qoʻqon xoni saroyiga borib qolishi sabablari (yoʻllari) haqida turli manbalarda turlicha fikrlar bor. Ularning qaysi biri haqiqat ekani aniqlanmagan[5].
Fikrlardan biriga koʻra, Qoʻqon xoni Umarxon saroyidagi adabiy muhit dovrugʻi tildan-tilga koʻchib, Margʻilongacha yetgan. Oʻz shoirlik salohiyatini sinab koʻrishni istagan Uvaysiy otasidan Qoʻqonga borish uchun ruxsat soʻragan, avvaliga otasi bunga rozi boʻlmagan. Qayta-qayta iltimos qilavergach, ota qizining adabiyotga boʻlgan qiziqishini soʻndirmaslik uchun rozi boʻlgan va uni bir maktub bilan qoʻqonlik doʻstining uyiga yuborgan. Bu xonadonda Uvaysiy bir necha kun saroy shoirlari toʻplanib, adabiy suhbat qiladigan vaqtni aniqlab olgan[6].
kelishdan muddaosi nimaligini soʻraydilar. Kampir qiyofasidagi shoira soqchiga bir xat uzatib, uni xonga topshirishini iltimos qiladi. Soqchi saroyga kirib, xonga bor voqeani aytadi va „kampir“dan olgan xatini unga uzatadi. Umarxon xatni ochib, ichida xusnixat bilan yozilgan gʻazalni koʻradi. U baland ovozda saroyga toʻplangan yuzlab shoirlarga gʻazalni oʻqib beradi, gʻazal hammaga maʼqul boʻladi. Shundan soʻng kampir qiyofasidagi Uvaysiyni saroyga taklif etadilar. Majlis ahli shoiraning gʻazaliga yuksak baho beradi. Shunda shoira ustidagi paranjini boshidan oladi[7].
Xon Uvaysiydan nima maqsadda kelganini soʻraganida, Uvaysiy boshidan oʻtgan hamma gaplarni unga aytib beradi. Bu hikoyani eshitib, xon va saroy ahli shoiraning sheʼriyatga boʻlgan qiziqishi, shijoatliligiga tahsin aytadilar[8].
Shundan soʻng, Umarxon Uvaysiyni saroydagi xonimlarga murabbiy etib tayinlagan va ular shugʻullanishlari uchun alohida joy qilib bergan. Shu tariqa Uvaysiy Umarxon saroyida oʻz oʻrniga ega boʻlgan[9][sharh 1].
2 фев 2024
