Бәріңізге ассалаумағалейкум
Елі үшін еміреніп, жері үшін аттың жалын құшқан қазақтың жасампаз ерлері тарихта аз болған ба?! Солардың ішінде қазақтың жиырма жетінші, әрі ақырғы ханы Кенесарыны Махамбет неге өлтірмек болды? Кенесары мен Махамбеттің кездескені распа? Хан Кенесарының өліміне Құнанбайдың қатысы бар ма? Бұл сұрақтардың жауабын сізге Білген дұрыс!
Он бес атты жігітті ертіп Кенесарының інісі Наурызбай мен батыры Байтабын Жаппас руына келген болатын. Кіші жүздің шешімі Кенесарының ақырғы үмітімен пара пар еді. Жаппас руының ақсақал билері, Кенесарының әскер сұратқан әміріне тек азық түлік, мал-мүлікпен ғана қамтамасыз етеміз деп жауап қайырған болатын. Наурызбай мен батыр Байтабынға қонақжайлық танытып, қымыз ішкізіп сол түні ауылдарына түнеткен болатын. Жол соғып, қымыздың қызулығынан қалың ұйқыға кеткен Байтабын мен он төрт жігітін жендеттер қор-қор еткізіп бауыздап өлтірді. Наурызбай батыр есік алдындағы құлдардың көмегімен киіз үйдің артқы жағындағы жамау есіктен қашып құтылған болатын. Ең сүйікті батыры Байтабынның өлгеніне, жіптіктей ғана Жаппастың басынғандығына бұлқан-талқан болған Хан Кенесары 500 атты әскерін ертіп бұл рудың быт-шытын шығарды, қару ұстауға жарайтын еркек кіндіктілерін ат құйрығына байлап, бас билерін шауып өлтірді. Кеше ғана мамыражай күйде жатқан Жаппастың, жалауын жығып, туырлығын жалынға орады.
Бұл хақында Алаш арысы, ғалым, әдебиет үлгілерін жинаушы Халел Досмұхамедұлы былай дейді: «Қасымұлы Кенесары қазақты орыстан құтқарам деді де, патша үкіметіне, хандарға қарсы болды. Ел соңына ерді. Хан көтеріп, қара қазаққа хан көзімен қарап, ханның саясатын жүргізе бастап еді, көп қазақ соңынан ермеді, қысылған жерде тастап кетті. Кенесарының Кіші жүзге ешбір әсері болмады. Кенесары заманында Кіші жүз хандардан әбден күдер үзіп болған еді. Кенесарыға Кіші жүз ермеді. Қорқытып бағындырамын деп, Кенесары 1843-інші жылы Алтын-Жаппасты шапты, Көбекұлы Алтыбай биді өртеді, сол жылы Ойыл бойындағы Шектіні шапты. Кіші жүзбен жау болып, ақырында тұра алмай, ауып кетті. 1843-інші жылы Шектінің Назар деген бөліміне Кенесары мынадай әмір жазған: «Біздің адамдарымыздың сендерде қаны бар. Кінәлеріңді мойындарыңа алыңдар, мені хан деп таныңдар, мендік болыңдар, менің сендерге жақын болғым келеді. Құдайдан қорықпай, сендер маған қарсы болдыңдар, әруақты сыйламадыңдар. Кінәлеріңді мойныңа алсаңдар, ішіндегі жақсыларың маған келсін. Мен сендерге қайырымды боламын, келмесеңдер, сендерді отыз жыл күтемін де, сендерді отыз жыл аямай шабамын» деген еді. Кенесары мен Кіші жүздің арасының қандай болғаны осы хаттан-ақ көрініп тұр», - деп жазады Халел Досмұхамедұлы өзінің «Тайманұлы Исатайдың қозғалысы турасында қысқаша мағлұмат» атты еңбегінде.
Бір жағынан, қазақты орыс отаршылдығынан құтқаруға атсалысқан Кенесарыны түсінуге болады. Өзге төре-сұлтандар қазақты қисапсыз алым-салықпен еміп отырса, оларға одан артық не керек?! Онысын елемей отырған орыс патшасы және бар. Екі жақты бір-біріне айдап салып қана отырған патша саясатын Кенесары түсінбеді деймісіз, түсінді. Бірақ қайталап айтамыз, сол кездегі кейбір қазақ жұртына Кенесарының көзсіз ерлігіне еру, орыс отаршылдығына қарсы көтерілу пайдасыз да еді. Кенесары осыған шүйлікті, осы үшін ызаланды емес пе, сол үшін қаһар төкті емес пе?! Мұндай жәйттер басқа батырларда жоқ па екен? Болғанда қандай! Мысалы, тарихшы Әнес Сарай «Исатай-Махамбет тарихы» атты кітабында:
«Исатай әсіресе, өзін қолдамай, хан Жәңгірді жақтаған Жайық Беріш ағайындарына шүйлікті. Көтерілісшілер ханның сөзін жақтаушыларға аянбай тиісті. Олар сол қазан айының ішінде старшын Сүйініш Сапақұлын таяққа жығып, старшын Жұмағазы Боярұлының үйір жылқысын айдап алады. Сондай-ақ Беріш старшындары Қаракөбен, Айғаниларға шабуыл жасап, Айғаниді өлімші ғып сабап, оның екі сыбайласын тұтқындап, ат сауырына өңгеріп әкетеді. Міне, тергеушілер ел арасына шыққанда, Исатайлардың әрекеті, ел ішінің жағдайы осындай болатын» деп жазады.
Көрдіңіз бе, көтерілісшілер қатарына қосылмаған қазақтарға Исатай батырдың да қайтарған жауабын? Ал енді жоғарыдағы ең бірінші сұрағымызға келейік... Толығырақ видеода!
24 июл 2024
