Бәріңізге Ассалаумағалейкум!
Түркістан басшысы - Мұстафа Шоқай «бірігейік» -деп ұсыныспен келгенде, Алаш Орда үкіміті былай депті:
Сонда Әлихандар «тек қазақтың ғана қамын ойлаған, ал туысқан өзбек, қырғыз, түрікмен өз күндерін өзі көрсін» дегені ме? Оларды менсінбеген бе? Достар сіздерден өтініш! Дәл қазір төменге түсіп подписаться деген қызыл тетікті басып және қасында шыққан қоңыраушаны баса салыңыз. Бастыңыз ба? Ары қарай кеттік.
Алаш Орда және Түркістан мемлекеті де БІРЕУ екен. Тек, сырт көзге екі түрлі ел боп көрінген, солай көрсеткен.
Бұл пайымға мынау дерек, тыпыр еткізбес дәлел бола алады. Өзбек, қырғыз, қазақ, түрікмен халықтарын біріктірген Түрікстан мемлекетінің басшылары кім болды? Мұхамеджан Тынышпаев, Мұстафа Шоқай. Екеуі де ҚАЗАҚ. Қызығы екеуі де, Түркістанның басшылары бола тұра, Алаш үкіметінің мүшелері болған. Әлем тарихында, «бір елдің президенті, басқа мемлекеттің үкімет мүшесі болды» деген дерек бар ма?! Жоқ. Ал, Шоқай мен Тынышпаев - Алаштың да, Түркістанның да үкіметінде болды. Яғни Түркістан - Алаштың филлиалы іспеттес болғаны ғой.
Бұл ойды, Башқұрттың көсемі Ахмет Закидің мынау бір естелігі қуаттай түседі:
- Орта Азияда орыстар большевиктік Өкімет құрып ап, оған бірде-бір жергілікті жұрт өкілін қоспай қойды. Осы кезде, Әлихан Бөкейханұлы Мұстафа Шоқай және Мұхамеджан Тынышпаевпен құпия кеңес өткізіп, екеуіне шұғыл Түркістан мемлекетін құру туралы тапсырма берді -деп жазады.
Былайша айтқанда, Әлихан Бөкейхан һәм Алашордашылар ешуақытта ҰЛЫ ТҮРКІСТАН идеясынан бас тартпаған. Қайта сол идеяның негізгі авторлары болған. Алайда, "БІЗ туысқан өзбек-қазақ, түрікмен-қырғызды біріктіріп, БІР МЕМЛЕКЕТ жасаймыз" -деп жер-көкке айқайламаған. Олай етсе, бұл идеяны большевиктер жөргөгінде тұншықтырар еді. Алашордашылар айлаға басты. Әлгі "арбаны сүйреуде, түйеге есектің қажеті жоқ". "Түрікстан жұрты тым діншіл, бізді артқа сүйрейтін болады" -деген сөздері арқылы, большевиктердің қырағылығын сейілткісі келді. «Бірігуге қазақтың өзі қарсы» -деп ойлап қалуы үшін, әдейі солай жазды, солай сөйледі. Мұның бәрі саяси ойын еді.
СОЛ КЕЗДЕГІ АРЫСТАРЫМЫЗ НЕГЕ МЕМЛЕКЕТ АТАУЫН ҚАЗАҚ ЕМЕС, АЛАШ ДЕДІ?
Әлихандар қазақтың ғана қамын ойласа, неге мемлекет атын, үкімет атын ҚАЗАҚ деп қоймады? Неге күллі түрік баласын біріктіруге шақыратын есім-ұранды алды? Әне, көрдіңіз бе? Болашақта қазақ-өзбек, қырғыз, түрікмен жұртын, одан қалды башқорт-татар ұлттарын бір ту астына жинамақ болды. Сол үшін де, «Алаш» деген ортақ атауды алды! Алашордашылар - өзбек, түрікмен, қырғыз жұртының басшылығына қазақтың оқыған азаматтарын көтеріп, сырттай оларға қатысы жоқ, керек болса олардың ұстаным-бағыттарына қарсы сияқты кейіп көрсетіп жүрді. Белгілі уақытқа дейін, бұл ойын өзін-өзі ақтады.
МҰСТАФА ШОҚАЙ ҚОЛДАҒАН, ҮЛКЕН ТҮРКІСТАН МЕМЛЕКЕТІ НЕГЕ ҚҰРАЛМАДЫ?
Алашордашылардың бұл керемет саяси ойыны 1924 жылы әшкере болды. Тұрар Рысқұлов, осы жылы Мәскеуге барып; бұрынғы Түркістан губерниясының негізінде, өзбек, қырғыз, түрікмен сосын ҚАЗАҚСТАН-ның оңтүстік облыстарын қосып, үлкен Түркістан мемлекетін құру туралы баяндама жасайды. Коммунистер «бұл жоспарды мақұлдамақ түгілі, шошып кетеді». Былай қараса, Орта Азия жұрты бірігудің алдында тұр екен. Коммунистер, пантүркистік идеяны мәңгілікке жою үшін, 1924 жылы ешуақытта бір мемлекет болмаған, бұрынғы Бұқар, Қоқан, Хиуа хандықтарының қиындыларынан жаңа ӨЗБЕКСТАН деген елді құрастырды. Оған бірден ОДАҚТАС РЕСПУБЛИКА мәртебесін берді. Ал, сол кезде өзбектен 3 есе көп қазақты автономия күйде қалдырды. Қазақтың енді біріктіру әлеуеті болмас үшін, оның жерлерін бөлшектей бастады. 1926 жылы Жетісу облысынан Қырғызияны бөліп ап, оларға да ОДАҚТАС РЕСПУБЛИКА мәртебесін береді. Қазақия бұл жолы да, автономия күйінде қала берді. Көп өтпей, қазақтың құрамында боп келген қарақалпақтарды бөліп ап, өзбекке сыйлады. Мұнан кейін де, қазақтың есебінен өзбекті күшейте берді. Жетісай, Шыршық өлкелерін беріп жіберді. Әрі Кеңестік заманда, туысқан екі халықтың арасына от тастап, өшіктіре берді.
Ал, солтүстікте қазақ және татар-башқұрт байланысын үзу үшін, ортадағы Орынборды тартып алды. Татар мен қазақтың территориясы содан бастап, түйіспейтін болды. Одан кейінгі жылдары, қолдан аштық ұйымдастырылды да, қазақтың саны мүлдем азайып кетті. Енді, Түркістан жұртын біріктіру потенциялы қазақтан біржолата кетті.
Егер, Алашордашылардың жоспары жүзеге асса не болар еді? Бүгінгідей, «ОртаАзияда қашан соғыс болады» деп, туыстас елдер бір-бірінің шекарасына әскер тақап отырмас еді. Жә, айтайын дегеніміз, көп ғалым, көп зерттеуші әлі күнге «Алаштықтар Түркістанды онша ұнатпады, біріккісі келмеді» деген ойда жүр. Негізі ол - большевиктерді алдарқату үшін ойлап табылған айла еді. Қызылдар бұл «ойынды», 1924-ші жылы түсініп қойды. Ал, біз «әлі түсіне алмай жүрміз» дейді журналист Нұрбек бекбау.
Осы кезге дейін Алашордашылар мен Түркістаншылдардың істеріне лайықты бағасын бере алмай келдік. Біз түгілі мүйізі қарағайдай тарихшыларымыздың өзі ортақ бір шешімге келе алмай жүр. Толығырақ...
2 окт 2024
