O, KQB-nin dustaqxanasında yatanda illərin əfsansəsi, dağılmaz qalası olan SSRİ dağılırdı. Bu qalanın divarını Qəlpə-qəlpə qoparmışdı, qram-qram azadlıqla qane olmayan, Azadlıq məqamına qram-qram qovuşan şairimizi anırıq.
Biri var idi, SSRİ-nin cənazəsini şeirlərinin belinə yükləyib ölkəsindən çıxaran Xalq şairi Xəlil Rza Ulutürk
Xəlil Xəliliov - yəni Xəlil Rza Ulutürk 21 oktyabr 1932-ci ildə Salyanın Pirəbbə kəndində doğulub. 2 saylı şəhər orta məktəbində təhsil alıb.
Uşaqlığı kitabların arasında keçib. Sabiri, Mirzə Cəlili elə o zamanlar oxuyubmuş. Bir də gül əkməyi sevərmiş. Həyətdəki bütün gülləri o əkibmiş.
Salyan şəhər kitabxanasının ədəbiyyat dərnəyinin üzvü olub. 1948-ci ildə "Abşeron" adlı ilk şeirini yazıb. 1949-1954-cü illərdə Bakı Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsinin jurnalistlika şöbəsində təhsil alıb
1950-1960-cı illərdə Azərbaycan Pedaqoji Universitetində baş müəllim işləyib. Onun ilk şerlər toplusu - "Bahar gəlir" (1957-ci ildə da nəşr olunur. 1957-ci ilin avqust ayında Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı Xəlil Rzanı Moskvaya, M.Qorki adına Dünya Ədəbiyyat İnstitutu nəzdində olan ikiillik Ali Ədəbiyyat kurslarına göndərməsi də gənc şairin gələcəyinə inamla bağlı idi.
Gələcək həyat yoldaşı Firəngiz 1-ci kursda, Xəlil isə 4-cü kursda oxuyurmuş. Qızın bacısı şairlə bir yerdə oxuyurmuş. Tez-tez bacısının yanına gələn bu xanım şairin xoşuna gəlir, onun arxasınca düşür. Düzü, bu, xanıma narahatlıq versə də, bir yandan da Xəlilin cəsarəti diqqətini çəkmişdi. Xəlil məktublar yazır, o isə gecə hamamda gizlicə oxuyurmuş.
Xəlil Rzanın tez-tez Firəngizin oxuduğu auditoriyada görünməsi oğlanların xoşuna gəlmir. Mübahisələr, söz-söhbətlər... Bir dəfə isə Firəngizin qrup yoldaşlarından birini döymüşdü. Bu böyük problemlər yaratmışdı, onun universitetdən qovulması məsələsi gündəmə gəlmişdi. Sonra rektor Əlövsət Quliyev hər iki tərəfi barışdırıb məsələni həll etmişdi.
Qız dəqiq cavab vermirdi, Xəlil də onun arxasınca düşməyə davam edirdi. Amma bu da xoş deyildi, qohumları görə bilər, qız üçün problem yarana bilərdi. Axırda qız məsələni anasına danışır. Anası da atasına deyir və ata da Xəlilin elçi göndərməsini istəyir. Ardını müsahibəsində belə danışır: “Sonra Xəlilgil elçi gəldi. Anam da istəyirdi ki, mən öz nəslimizdən olan həkimə gedim. Eyni vaxtda həm Xəlilgil, həm də anamın qohumları elçi gəldi. Birini öz evimizdə, birini də qonşunun evində əyləşdirdilər. Mənlə söhbət etdikdən sonra atama cavabımı dedim”. Cavab təbii ki, Xəlil Rza olub.
Xəlil Rza Ülutürkün ədəbi fəaliyyəti ilə yanaşı siyasi ideyaları da ağır basırdı.
O, azadlıq hərkatının simalarından idi. Milli azadlıq hərəkatı vaxtı Xəlil Rza təkcə rus millətçiləri ilə deyil, rus sözləri ilə də mübarizə aparırdı. O, soyadlardakı “ov” sonluğunu tələffüz etmirdi. Misal üçün, Sabir Əhmədov yox, Sabir Əhməd, İsa Hüseynov yox, İsa Hüseyn... Onun təsiri ilə bəzi qələm adamları indi də belə danışır və bəzən lap ifrata varıb rus yazıçıların özünü “ov”suz təqdim edirlər: Anton Çex, İvan Turgen və s.
Rus sözləri ilə mücadilənin daha bir variantı: Xəlil Rza Azərbaycan dilində qarşılığı olan rus sözlərini işlədənləri cərimələyirdi. Və toplanan pul şairlərin yeyib-içmək məclislərində xərclənirdi.
Şairin cənginə keçən sözlərdən biri də “Metro” olub. Düşünüb-daşınıb onun qarşılığını tapıbmış, amma işlətmirmiş. Bir gün söhbət əsnasında üzə çıxır. Harasa tələsən gənc yazarlar üzünü Xəlil bəyə tutub soruşur:
- Ustad, nəylə gedəcəyik? Taksiyləmi?
Xəlil Rza:
- Xeyir! Lağımla!
Bir dəfə evlərinə gələn adam telefon düzəltmək adıyla içəri, yataq otağına dinləmə cihazı qoyur. Yazıçılar İttifaqından bir nəfər zəng edib şairin həyat yoldaşına diqqətli olmalarını söyləyir: “Ehtiyatlı olun, sizin bütün danışdıqlarınızı dinləyirlər”. Bu hadisənin üstündən xeyli vaxt ötür, Xəlil Rzaya Əməkdar incəsənət xadimi adı verirlər. Həmin adam Xəlil Rzanın evinə gəlir və xanımından üzr istəyir:
- Bağışlayın, Xəlil müəllimdən üzr istəyirəm, məni məcbur elədilər.
60-cı illərdə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqında bütün vəzifələri tutan titullu yazıçılar haqda Xəlil Rza bu ifadəni işlədirdi: “İribuynuzlu feodallar” Onun məşhur ifadələrindən biri də “Boşqab dibi yalayanlar” idi. “Maygülü” ifadəsindən də tez-tez istifadə edirdi.
1990-cı ildə Xəlil Rzaya dövlət ev verir. Xəlil Rza deyir:
- Mənə evi sovet KQB-si verdi... Qorxusundan!
Ondan soruşurlar:
- Niyə çoxunu qəhrəman, xalqın böyük oğlu kimi təqdim edirsən?
Cavab verir ki, Həyatda o qədər alçaq adamlara rast gəlmişəm ki, azacıq seçilənlərə qəhrəman kimi baxıram.
13 май 2022
